Scheiding der Machten

Het belangrijkste fundament voor een democratische rechtsstaat is het principe van de “scheiding der machten”.

Voor wie niet meer precies zou weten waar het over gaat, eerst een korte introductie. We onderscheiden in een rechtsstaat drie “machten”: de “wetgevende macht”, die de wetten opstelt; de “uitvoerende macht”, die het land bestuurt in overeenstemming met die wetten; en de “rechterlijke macht”, die erover moet waken dat de wetten door iedereen nageleefd worden. Deze opdeling dateert al van in de tijd van de Franse revolutie, als reactie op de absolute macht van de Franse koningen. Die “machten” hebben ieder hun eigen bevoegdheden en zelfstandigheid. Bovendien is er geen macht die hiërarchisch duidelijk boven de andere machten staat. Dat houdt in dat bijvoorbeeld de “uitvoerende macht” geen invloed kan of mag uitoefenen op de “rechterlijke macht”. Wat in sommige gevallen tot nogal delicate situaties en incidenten kan leiden. Zoals bijvoorbeeld toen de Spaanse regering eiste dat België de Catalaanse ex-president Puigdemont zou uitleveren om in Spanje terecht te staan: de Belgische regering (de uitvoerende macht) kon op die eis niet ingaan, want een rechter (de rechterlijke macht) had geoordeeld dat een uitlevering wettelijk niet kon.

Maar zoals alle systemen is ook dit niet perfect: het gebeurt af en toe dat dit principe geweld wordt aan gedaan en dat bijvoorbeeld de “uitvoerende macht” zich toch gaat moeien met de “rechterlijke macht”. Zoals bijvoorbeeld in Spanje, waar de processen tegen de Catalaanse “rebellen” duidelijk politiek geïnspireerd waren. Nog flagranter is de situatie in Polen. De Poolse regering heeft in 2015 namelijk een reeks hervormingen doorgevoerd die volgens de Europese Commissie de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht aantasten. De Poolse regering besloot bijvoorbeeld in 2015 de macht van het Poolse Constitutionele Hof in te perken: het zou de regering niet langer mogen controleren. En in juli 2017 kwam de Poolse regering met het voorstel dat het parlement voortaan de leden van de “Poolse Raad voor de Rechtspraak” (KRS) zou benoemen, en dat alle huidige leden van de KRS (die niet door het parlement benoemd waren) moesten vertrekken. Deze KRS benoemt en ontslaat rechters in Polen. Met slechts een kleine tussenstap zouden nu politici (de wetgevende macht) over de benoeming van rechters (de rechterlijke macht) gaan. De Europese Commissie heeft Polen daarvoor herhaaldelijk op de vingers getikt, en heeft er onder andere mee gedreigd een groot deel van de Europese subsidies aan Polen niet uit te betalen.

Maar als we kijken naar hét voorbeeld van een democratische rechtsstaat, de Verenigde Staten van Amerika, dan blijkt dat ook daar, nog méér dan elders, die “scheiding der machten” een illusie is. Het belangrijkste, en machtigste, orgaan van de rechterlijke macht in de VS is het “Federaal Hooggerechtshof”, de “Supreme Court”: die instantie kan om het even welke wet die op nationaal (of federaal) niveau van toepassing is, vernietigen of bevestigen. De “Supreme Court” bestaat uit negen rechters. Die zijn allemaal door de president (de uitvoerende macht, dus) benoemd. Elk van die rechters volgt bijgevolg de politieke opvattingen van de president die hem of haar benoemd heeft: republikeins of democraat. En omdat die rechters voor het leven benoemd zijn, zijn de beslissingen van het Hooggerechtshof nog lange tijd beïnvloed door de president die de rechters aangeduid heeft, ook lang ná de ambtstermijn van die president.

Wat meteen verklaart waarom dat Supreme Court beslissingen neemt die geheel in lijn zijn met de opvattingen van de Republikeinse Partij, hoewel de Democraten het nu voor het zeggen hebben in zowel de uitvoerende als de wetgevende macht. Zes van de negen rechters zijn immers door een Republikeinse president benoemd, drie ervan zelfs nog door Donald Trump. En zo kon het gebeuren dat dat Supreme Court beslist heeft de wapenwetgeving te versoepelen, net op het moment dat de meerderheid van de Amerikanen smeekt om eindelijk iets te doen aan de dagelijkse slachtpartijen met vrij verkrijgbare semi-automatische geweren. En zo kon het gebeuren dat dat Supreme Court beslist heeft dat abortus niet meer verplicht moet toegelaten worden in alle staten van de VS. Hoewel de argumenten van de “pro life” beweging regelrecht ingaan tegen de argumenten van dezelfde groepen om het iedereen mogelijk te maken een groot aantal slachtoffers neer te maaien. En zo kon het gebeuren dat dat Supreme Court de federale beperkingen op het gebruik van fossiele brandstof heeft afgeschaft. Hoewel dat totaal in gaat tegen de doelstellingen om de klimaatopwarming af te remmen. Elk van die beslissingen was eigenlijk een programmapunt van de Republikeinse partij, en van Donald Trump in het bijzonder. Wat de rechterlijke macht in Amerika dus doet, is de specifieke verkiezingsbeloften van de (oud) president realiseren.

“Scheiding der machten” dacht u? Niet in Amerika, in elk geval !